لە بواری مێژووی گەردوون و زەویدا بۆ زانینی کات و قۆناغ و چاخی گەردوونی و تەمەنی زیندەوەرە لە ‏ناوچووەکان (بەبەردبووکان) کە ئاسەواریان ماوە ڕێگەی تایبەت ھەیە بۆ دیاری کردنیان، سەبارەت بە ‏تەمەن یان مژووی بە بەردبووەکانی‎ (‎الحفریات‎ (Fossils) ‎ئەو زیندەوەرانەی (روەک و گیانەوەر و مرۆڤ) ‏کە لە کاتی جیاجیا لە ناوچوون و پاشماوەکانیان (بەشێک لە پێکھاتەی لەشیان) لە نێو چینە بەردینەکانی ‏زەویدا پارێزراوە دەتوانرێت لە ڕێگەی کاربۆنی تیشکدەری ١٤‏‎ (Carbon isotope 14) C14 ‎تەمەنیان ‏یان سەردەمی لە ناوچونیان بە ساڵ بزانرێت‎. ‎\r\n‏‎ C14 ‎گەردێکی ناجێگیرە لەبەرئەوی ژمارەی پرۆتۆنەکانی نایەکسانە لە گەڵ ژمارەی نیۆترۆنەکانی (٦ ‏پرۆتۆن و ٨ نیۆترۆن ) بۆیە پێی دەوترێت تیشکدەر ، تەمەنی بە بەردبوەکان بە بەکارھێنانی رێژەی‎ ‎C14 ‎دەخەمڵێنرێت، بەکارھێنانی‎ C14 ‎ھەڵایەکی گەورەی نایەوە ھەر لە سەرەتای بەکارھێنانیەوە لە ‏لایەن زانای کیمیایی ئەمریکی ویلارد کیبی لە سالی ١٩٤٩ کە توانی زۆر بە وردی تەمەنی مادەی ‏ئۆرگانی وەکو ئێسک و قژ (موو) و ڕوەک و خوری سروشتی دیاری بکات. کاربۆنی تیشکدەر بریتیە لە ‏زڕتوخمی تیشکدەری کاربۆن کە بە‎ C14 ‎ناسراوە ئەمەش کاتێک دروست دەبێت کە تیشکە ‏گەردوونیەکان‎ (Cosmotic rays) ‎بە چڕی بەر بەرگی ھەوای زەوی دەکەون کە ھەموو ڕۆژێک ‏ڕوودەدات، كاربۆنی تیشکدەری ١٤‏‎ (C14) ‎بە ھەمان شێوەی کاربۆنە ناتیشکدەرەکان‎ (C12 ‎و‎ C13 ) ‎رەفتار دەکات لە گەڵ ئۆکسجین‎ O2 ‎یەکدەگرن و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن‎ CO2 ‎پێک دەھێنن، ‏C14 ‎و‎ ‎C12 ‎لە لایەن ڕوەکەوە دەمژرێت لە کردای رۆشنە پێکاھاتندا‎ (Photosynthesis ) ‎و دەچێتە پێکھاتەی ‏شانەانیەوە وە ڕوەک لە لایەن مرۆڤ و گیاندارەوە وەکو خۆراک بە کاردەھێنرێت بەو شێوە‎ C14 ‎دەچێتە ‏لەشی ڕوەک و گیاندار و مرۆڤەوە، رێژەی‎ C14 ‎و‎ C12 ‎لە لەشی زیندەوراندا ھەمان ئەو رێژەیە کە لە ‏ھەودا ھەیە کاتێک لە ژیاندا بن وە لە کاتی مردندا رێژەی‎ C12 ‎لە لەشی مردوەکەدا وەکو خۆی دەمێنێتەوە ‏و کەم ناکات بەلام رێژەی‎ C14 ‎لە گەڵ تێپەڕبوونی کاتدا کەم دەبێتەوە چونکە شی دەبێتەوە بۆ‎ N14 ‎کە ‏نایترۆجینێکی تیشکدەرە، رێژەی‎ C14 ‎لە مردوودا لە ماوەی ٥٧٣٠ ساڵدا کەم دەبێتەوە بۆ نیوە کە پێی ‏دەوترێت نیوە تەمەن‎ (Half-life) ‎واتە رێژەی‎ C14 ‎لە مردودا بە نیوە کەم دەکات لە ماوەی ٥٧٣٠ ساڵدا، ‏بۆیە دەتوانرێت رێژەی کاربۆن لە ڕوەکێکی بە بەردبوو دیاری بکرێت بە بەراورد لە گەڵ ڕێژەکەی لە ‏روەکێکی زیندوو کە ئەوەش تەمەنی یان مێژووی روەکەکە دەردەخات ئەوەش دەکرێت بە سوتاندنی ‏بەشێک لە ڕوەکە بە بەردبوەکە تاکو دەبێت بە گاز (دوکەڵ) وە بۆ ئەوەی ببێت بە گاز گەردەکانی‎ C14 ‎شی دەبێتەوە و دەگۆردرێت بۆ‎ N14 ‎لەو کردارەدا ئەلکترۆن دەردەپەرێت کە لە لایەن ئامێری دۆزەرەوەی ‏تیشک‎ (Radiation detecter) ‎وەردەگیرێت و ئەژمار دەکرێت و تەمەنی پێ دیاری بکرێت، ئەم ‏رێگەیە ئەنجامی وردی باوەرپێکراو بە دەست دەھێنێت لەو بە بەردبوانەی کە تەمەنیان لە ٥٠٠٠٠ سال ‏تێناپەڕێت چونکە ھیچ رێژەیەکی کاربۆن نامێنێت ئەگەر لەو تەمەنە تێپەر کات‎. ‎\r\nنمونه بۆ ئەژمارکردنی تەمەن‎:‎\r\nئەژمارکردنی تەمەن بە پێی ئەم ھاوکێشەیە دەکرێت‎ :‎\r\nt=[Ln(Nf/No)/(-0.693)] xt1/2‎\r\n‏Ln (Nf/No= ‎لۆگاریتمی رێژەی‎ C14 ‎یە لە نێوان بە بەردبوەکە و زیندووەکە وە‎ t1/2 = ‎نیوە تەمەنی‎ ‎C14 ‎کە ٥٧٣٠ سالە ، بۆ نمونە ئەگەر رێژەی‎ C14 ‎لە نێوان سامپڵی بە بەردبوەکە و زیندوەکە لە ١٠٪‏ ‏بێت ئایە تەمەنی سامپڵەکە چەندە؟\r\nبە پێی ھاوکێشەکە‎ :‎\r\n‏t = [ Ln (0.10) / (-0.693) ] x 5,730 ‎سال\r\n‏t = [ (-2.303) / (-0.693) ] x 5,730 ‎سال\r\n‏t = [ 3.323 ] x 5,730‎\r\n‏t = 19017 years old\r\nبە ھەمان شێوەی‎ C14 ‎دەتوانرێت زڕتوخمی تر به كار بھێنرێت بۆ دیاری کردنی تەمەن یان مێژووی بە ‏بەردبوە زۆر کۆنەکان کە نیوەی تەمەنەنیان زۆر زیاترە لە نیوە تەمەنی‎ C14 ‎وەکو پۆتاسێم‎ K40 ‎کە لە ‏لەشی مرۆڤدا ھەیە و نیوە تەمەنی بریتیە لە ١,٣ ملیار ساڵ و یۆرانێۆم‎ U235 ‎نیوە تەمەنی ٧٠٤ ملێۆنی ‏ساڵە و‎ U238 ‎نیوە تەمەنی ٤,٥ ملیار ساڵە و ثۆریۆم‎ Th232 ‎نيوه تەمەنی ١٤ ملیار ساڵە و ڕۆبیدیۆم‎ ‎Rb87 ‎نیوە تەمەنی ٤٩ ملیار ساڵە‎ .‎\r\nئەوەی شایانی باسە ئەم رێگایانە ئەنجامی زۆر زۆر ورد بە دەست ناھێنن لە دوای جەنگی جیھانی ‏دووەمەوە بە ھۆی پەیدابوون و تاقی کردنەوەی چەکی تەتۆمی کە توخمی تیشکدەری تێدایە و کاریگەی ‏ھەیە لە سەر رێژەی ‏C14‎‏ ی کارپێکراو بۆ دیار کردنی تەمەن.‏